Begrippen uit de methodiek Kritisch Denken met Rationale 

A

Aanname 

Een aanname is een propositie waarvan iemand aanneemt dat deze waar is, zonder bewijs hiervoor te hebben geleverd of overwogen. Een basispremisse (tenminste, als die geen basis als onderbouwing heeft) is een klassiek voorbeeld van een aanname. 

Abductief redeneren

Abductief redeneren is afleiden dat een bepaalde hypothese waar is omdat hij aanwezige gegevens causaal verklaart. 

Abstractie 

Abstractie is het proces van identificeren en structureren van concepten en de bijbehorende bijzonderheden. In een hiërarchische structuur vertegenwoordigen de hogere niveaus meer algemene of abstracte concepten, terwijl de lagere niveaus concrete voorbeelden van het concept zijn. 

Afleidingsbezwaar 

Een afleidingsbezwaar is een bezwaar dat erop gericht is dat de premisse de stelling niet ondersteunt. Anders gezegd, een afleidingsbezwaar is een bezwaar tegen de kennelijke link tussen de premissen en de stelling van een enkelvoudige redenering. Nog anders: een afleidingsbezwaar is een bezwaar tegen een aangenomen of verborgen bewering die niet expliciet wordt genoemd in een reden (bijvoorbeeld een verborgen premisse). 

Afleidingsweerlegging 

Een afleidingsweerlegging is een bezwaar dat gericht is tegen de kennelijke link tussen een bezwaar en de stelling van een enkelvoudige redenering. 

B 

Basis

Een basis is een rationele ondersteuning voor een bewering anders dan een reden of bezwaar (hoewel een basis meestal omgezet kan worden in een reden). Uitspraken van anderen, opvattingen van deskundigen, persoonlijke ervaringen, algemeen gangbare overtuigingen, voorbeelden, publicaties zijn verschillende soorten bases die je kunt hebben om een bewering zonder redenering te accepteren. Een basis kan solide zijn of niet, een reden sterk of niet. 

Basispremisse 

Een basispremisse vormt de ondergrond van een redenering, waarop verder geen redenen of bezwaren van toepassing zijn. Een basispremisse (tenminste, als die geen basis als onderbouwing heeft) is een klassiek voorbeeld van een aanname. 

Bewering 

Een bewering is een uitspraak die door iemand als waar wordt geponeerd. In een redeneerschema kan een bewering de stelling, een reden, een bezwaar of een weerlegging zijn. In een analyseschema kan een bewering de hoofdstelling of een premisse in een reden of bezwaar zijn.

Beweringen evalueren 

Een bewering evalueren betekent bepalen hoeveel vertrouwen je erin stelt dat deze waar (of onwaar) is. Bewijs Informatie die dient om aan te tonen dat een bewering waar is. 

Bewijs

Informatie die dient om aan te tonen dat iets waar is.

Bezwaar 

Een bezwaar is een bewijs tegen een andere bewering. Technisch gesproken is een bezwaar een verzameling beweringen die samen het bewijs leveren dat een andere bewering onwaar is. 

C 

Case 

Een case is een geheel van redenen of bezwaren binnen een complexe redenering, in een groep bij elkaar geplaatst omdat deze een vergelijkbare rol hebben (zoals een stelling ondersteunen of weerleggen). 

Cognitieve bias 

Een cognitieve bias is een vervorming of vertekening in het proces van denken en waarnemen. Het is een universele, aangeboren neiging van mensen om op een bepaalde manier te denken die vaak tot slechte inschattingen van situaties leidt. 

Coherente groep 

Een coherente of goed gevormde groep is een groep die volledig (geen gaten), intern verschillend (geen overlap), minimaal (geen buitenstaanders) en geordend (natuurlijke volgorde) is.

Conclusie 

Een conclusie is wat volgt uit een redenering. Een conclusie is een door logici gebruikte term voor het woord stelling: een bewering waarop een redenering betrekking heeft. Wij verstaan onder conclusie de geëvalueerde stelling; dat wil zeggen, de conclusie is het eindoordeel over het aanvaarden of afwijzen van de hoofdstelling van een redenering. 

Congruentie 

Een hiërarchie is volledig congruent als voor de gehele hiërarchie vergelijkbare principes voor het groeperen zijn gebruikt. Er bestaat zowel horizontale als verticale congruentie. 

Co-premisse 

Een co-premisse is elke premisse in een reden of bezwaar behalve de hoofdpremisse (de centrale en eerste bewering). 

D 

Debat 

Een debat is een discussie waarbij niet alleen de stelling, maar ook de redenen en bezwaren op het eerste niveau binnen het redeneerschema worden onderzocht. Deductieve redenering Een deductieve redenering is een redenering die geldig is dankzij haar logische vorm. 

Discussie

Een discussie is een redenering waarin er sprake is van zowel redenen voor als bezwaren tegen een stelling. 

Drogreden 

Een drogreden is een veelvoorkomende manier van redeneren waarmee altijd of in ieder geval vaak iets mis is. Er zijn veel soorten drogredenen onderscheiden met elk een eigen naam. 

E 

Enkelvoudige redenering 

Een enkelvoudige redenering is een stelling met één reden dan wel een stelling met één bezwaar. 

Enthymeem 

Reden met een verborgen premisse, die kan worden aangevuld. 

Epistemologie 

De epistemologie, of kennistheorie, is het filosofisch onderzoek naar de aard van kennis. 

G 

Geldig 

In een geldige redenering garanderen de premissen de waarheid van de conclusie. Met andere woorden, als de premissen waar zijn, moet de conclusie ook waar zijn. 

Gestrande co-premissen 

Twee premissen zijn gestrand als ze tot dezelfde reden behoren, maar in het schema – foutief – als twee afzonderlijke redenen zijn aangeduid. 

Groep 

Een groep is een verzameling dingen die op een of andere manier bij elkaar horen. 

Groep overwegingen 

Een groep overwegingen bestaat uit alle redenen en bezwaren die direct betrekking hebben op de hoofdstelling dan wel een andere reden of bezwaar. 

Groeperen 

Groeperen is het maken of aanduiden van groepen. Dit komt neer op identificeren van een geschikt groeperingprincipe, identificeren van de dingen die tot de aldus gedefinieerde groep behoren, en weergeven van de delen op een heldere en ordelijke manier. 

Groeperingprincipe 

Een groeperingprincipe is een expliciete uitspraak over de essentie van een groep; het geeft de manier aan waarop, of reden waarom, de leden bij elkaar horen. 

Gulden Regel 

De Gulden Regel: elke enkelvoudige redenering heeft ten minste twee premissen.

H 

Hiërarchie 

Een hiërarchie is een geneste structuur van groepen en subgroepen met alle ‘kinderen’ van een item waaruit de groep bestaat. 

Hiërarchisch groeperen 

Hiërarchisch groeperen betekent zaken en groepen in een hiërarchische structuur onderbrengen. 

Hoofdpremisse

Een hoofdpremisse is de belangrijkste bewering in een reden of bezwaar. 

Hoofdreden 

Redenen zijn altijd beweringen die tot doel hebben de waarheid van een andere bewering aan te tonen. Een hoofdreden bevindt zich op het bovenste niveau van het redeneerschema en moet bewijs leveren dat de stelling of positie waar is. 

Hoofdstelling 

Een hoofdstelling is de belangrijkste stelling die wordt verdedigd of aangevallen. De hoofdstelling van een redenering met meerdere lagen is de stelling die bovenaan in het redeneerschema staat. Het is de enige stelling die geen premisse is in een andere enkelvoudige redenering. 

I 

Indicator 

Een (redeneringstructuur)indicator is een woord of woordgroep in een betogende tekst die de lezer helpt de structuur van de redenering te doorzien. 

Inductieve redenering 

Een inductieve redenering heeft de bedoeling onze kennis te vergroten, dat wil zeggen, een conclusie te trekken die verder gaat dan de informatie in de premissen. Typische inductieve redeneringen brengen altijd een vorm van generalisatie met zich mee. Een inductieve redenering is een redenering waarbij vanuit een bepaalde situatie (de ‘bron’) wordt gegeneraliseerd of doorgeredeneerd naar een algemenere of verwante situatie (het ‘doel’).

Item 

Een item is een brede term die kan staan voor alles wat je in een groepeervak zet. Dat kunnen bijvoorbeeld objecten zijn, ideeën, categorieën, overtuigingen, plannen enzovoort; met andere woorden, alles wat je wilt groeperen of categoriseren. 

K 

Kennis 

Kennis is gerechtvaardigd geloof in iets wat waar is. Met andere woorden: je weet iets wanneer je het gelooft én wanneer het gerechtvaardigd is om dat te geloven én wanneer dat wat je gelooft ook echt waar is. 

Konijnenprincipe 

Het Konijnenprincipe: bij een stelling mogen geen konijnen uit de hoge hoed worden getoverd. Meer letterlijk: iedere belangrijke term of woordgroep die voorkomt in de stelling van een enkelvoudige redenering moet ook voorkomen in een premisse van de redenering. 

Kritisch denken 

Kritisch denken komt in het kort neer op de kunst van het juist oordelen. Meer uitgebreid: kritisch denken is het actief en competent toepassen van die algemene denkprincipes en -procedures die de waarheid en nauwkeurigheid in het oordelen zo veel mogelijk bevorderen. 

L 

Lemma 

Een lemma is een niet- basispremisse, dat wil zeggen een bewering die een stelling in de ene en een premisse in een andere redenering is. 

M 

MECE-regel 

De items in een groep moeten ‘mutually exclusive’ zijn (geen overlappingen vertonen en los van elkaar staan) alsmede ‘collectively exhaustive’ (geen gaten vertonen). 

• Geen overlappingen. Binnen een groep moeten de overwegingen daadwerkelijk los van elkaar staan. 
  
• Geen gaten. Binnen een groep dienen de overwegingen alle relevante, serieuze redeneringen te dekken.
  

O 

Ondersteunende case 

De ondersteunende case bestaat uit alle redenen en bezwaren waarvan de rol in de redenering het bieden van bewijzen ter ondersteuning van de stelling is. 

Overweging 

Een ander woord voor reden of bezwaar. 

P 

Piramideregel 

Meer algemene of abstracte overwegingen moeten hoger in het redeneerschema van een redenering worden geplaatst, en overwegingen die op hetzelfde niveau in het redeneerschema staan moeten ongeveer even algemeen of abstract zijn. 

Positie 

Een positie is de hoofdstelling die wordt betoogd of overwogen. De positie kan ook stelling worden genoemd, conclusie of kwestie, afhankelijk van de context. 

Premisse 

Een premisse is een bewering die deel uitmaakt van een reden of bezwaar. Premissenbezwaar Een premissenbezwaar is een bezwaar tegen een premisse van een andere enkelvoudige redenering. 

Premissenweerlegging 

Een premissenweerlegging is een bezwaar tegen een bezwaar, dat bewijs levert dat een van de expliciete premissen van dat bezwaar onwaar is.

Propositie 

Een propositie is een gedachte waarvan bepaald kan worden of die waar of onwaar is. 

R 

Reden 

Een reden is een bewijs dat een andere bewering ondersteunt. Technisch gesproken is een reden een verzameling beweringen die samen het bewijs leveren dat een andere bewering waar is. 

Redeneerketen 

Een redeneerketen is een redenering die uit meerdere lagen bestaat. Deze term heeft meestal betrekking op een redenering met meer dan twee lagen. 

Redeneerpatroon

Een redeneerpatroon is een veelvoorkomende, specifieke structuur van een redenering. Voorbeelden van redeneerpatronen zijn eenvoudige deducties, zoals de modus tollens (als P waar is, dan is Q waar; Q is niet waar, dus P is ook niet waar), en inducties. 

Redeneerschema 

Weergave van een redenering in een volledige en duidelijke vorm.

Redeneerweb 

Een redeneerweb is een redenering die zowel uit meerdere redenen als uit meerdere lagen bestaat. 

Redenen evalueren 

Een reden evalueren betekent beslissen in welke mate die reden de stelling ondersteunt.  

Redenering 

Een redenering is een samenhangende verzameling redenen of bezwaren die betrekking hebben op een bewering. In een redenering leveren redenen bewijs voor de stelling die ter discussie staat. 

Redenering met meerdere lagen 

Een redenering waarbij de redenen of bezwaren ook zelf weer worden ondersteund of weerlegd met behulp van andere redenen of bezwaren. 

Redenering met meerdere redenen 

Een redenering met meer dan één reden voor of bezwaar tegen een stelling. 

Redeneringen identificeren 

Redeneringen identificeren in een tekst komt neer op het opsporen en duidelijk omschrijven wat die redeneringen zijn in een stuk tekst. 

De Regel tegen losse eindjes 

Elk belangrijk woord (of groep woorden) of concept dat voorkomt in een bewering (stelling of premisse) van een enkelvoudige redenering moet ook voorkomen in een andere bewering. De regel tegen losse eindjes komt overeen met een combinatie van het Konijnenprincipe en het Schakelprincipe. 

Repliek 

Een repliek is een bezwaar tegen een reden. Een repliek levert bewijs dat een reden geen goede reden is, dat wil zeggen, geen goed bewijs levert dat de stelling waar is. 

S 

Samengestelde redenering 

Een samengestelde redenering is een redenering met meer dan één reden voor, of bezwaar tegen, een en dezelfde stelling. 

Scenariotest 

De scenariotest is een methode om te bepalen hoe sterk de reden de stelling ondersteunt: 

1. Veronderstel dat alle premissen waar zijn. 

2. Stel je scenario’s voor waarbij de stelling onwaar is, hoewel de premissen waar zijn. 

3. Bepaal de aannemelijkheid van de scenario’s. 

De reden is sterker naarmate er minder scenario’s zijn en naarmate die minder aannemelijk zijn. 

Schakelprincipe 

Iedere belangrijke term of woordgroep die voorkomt in een premisse van een enkelvoudige redenering moet tevens voorkomen in ofwel de stelling, ofwel een van de andere premissen. 

Scheermes van Occam 

Volgens het Scheermes van Occam verdient bij twee of meer verklaringen voor een observatie de minst gecompliceerde verklaring de voorkeur. 

Stelling 

Een stelling is een bewering waarop een redenering betrekking heeft. Logici gebruiken vaak het woord conclusie om naar een stelling te verwijzen. 

Stellingen identificeren 

Een stelling identificeren betekent een betogende tekst interpreteren om uit te zoeken welke bewering van de auteur functioneert als stelling, dat wil zeggen, voor (of tegen) welke bewering het betoog wordt gehouden. 

Syllogisme 

Een syllogisme is een redenering met twee premissen en een stelling.

T 

Tegensprekende case 

De tegensprekende case bestaat uit alle redenen en bezwaren waarvan de rol in de redenering het weerleggen van de stelling is. 

Tegenwerping 

Een tegenwerping van een reden is een bezwaar tegen de stelling die bij die reden hoort en omgekeerd. 

V 

Verborgen premisse 

Een verborgen premisse is een co-premisse die niet daadwerkelijk wordt verwoord in een redenering, zoals een aanname. Een verborgen premisse wordt ook wel een impliciete premisse genoemd. 

Verfijnen van een bewering 

Een bewering verfijnen betekent deze herformuleren totdat ze duidelijk en welomschreven genoeg is om de redenering te kunnen analyseren en evalueren. In het ideale geval is een bewering stellend, enkelvoudig, letterlijk, nauwkeurig, beknopt, eenduidig en emotioneel correct van toon. 

• Stellend. Een stellende zin is een zin waarin we een uitspraak doen die waar of onwaar is. 
• Enkelvoudig. Een enkelvoudige bewering bestaat uit slechts één bewering; een samengestelde bewering bevat meerdere afzonderlijke beweringen. 
• Letterlijk. Een letterlijke bewering bevat zo min mogelijk beeldspraak. 
• Nauwkeurig. Een bewering is nauwkeurig wanneer deze slechts in een beperkt aantal gevallen waar is. Het tegenovergestelde van nauwkeurigheid is vaagheid. 
• Beknopt. Een zin is beknopt wanneer deze geen overtollige woorden of woordgroepen bevat. 
• Eenduidig. Een woord, woordgroep of zin is eenduidig (niet-ambigue) wanneer deze binnen een bepaalde context slechts één duidelijke betekenis heeft.
• Emotioneel correct van toon. Een zin noemen we emotioneel correct van toon als de emotionele lading van de taal waarin de bewering wordt gedaan gepast is. 

Verklaring 

Een verklaring geeft een uitleg van een bewering door oorzaken te geven; een verklaring geeft aan hoe of waardoor de situatie, zoals die in de bewering beschreven is, ontstaan is. In tegenstelling tot een redenering levert een verklaring geen bewijs voor de waarheid van een andere bewering. Technisch gesproken is een verklaring een verzameling beweringen die samen een andere bewering begrijpelijk maken in termen van oorzaak en gevolg.  

Vrienden tegen wil en dank 

Twee premissen zijn ‘vrienden tegen wil en dank’ als ze – foutief – in een schema als co-premissen voor een en dezelfde reden aangeduid zijn, maar in werkelijkheid bij geheel verschillende redenen horen. 

W 

Weerlegging 

Een weerlegging is een bezwaar tegen een bezwaar. Een weerlegging levert het bewijs dat het oorspronkelijke bezwaar niet klopt.