Stel dat iemand met een bewering komt, bijvoorbeeld:

• Er is geen grootste priemgetal.
• De gemalen hoorn van een neushoorn helpt tegen impotentie.
• Een houten fluit klinkt beter dan een metalen.

Moet je het daarmee eens zijn? Alleen als de bewering waar is. Daarom zul je moeten bepalen of de bewering waar is. Dat bedoelen we als we het hebben over het evalueren van een bewering: zelf vaststellen of deze waar of onwaar is.

Normaal gesproken zul je een bewering vanuit je eigen perspectief beoordelen. Dat wil zeggen, je stelt vast hoe je er zelf over denkt, op basis van je kennis, je positie in de wereld, enzovoort. Je verplaatst jezelf niet in de ander en houdt je niet bezig met de vraag of deze de bewering al dan niet gelooft.

Waarheid en vertrouwen

In de meeste gevallen, zeker als het om iets ingewikkelds of belangrijks gaat, zul je niet met absolute zekerheid kunnen weten of een bewering waar of onwaar is. In de praktijk komt het dan ook niet neer op het vellen van een oordeel over de vraag of een bewering waar of onwaar is, maar is de uitdaging veel meer een kwestie van kijken hoe plausibel een bewering is, met andere woorden: hoeveel vertrouwen je daarin moet stellen.

Een bewering evalueren betekent bepalen hoeveel vertrouwen je erin stelt dat deze waar (of onwaar) is.

Je kunt vaststellen dat iets zeker waar is, of zeer waarschijnlijk, of juist minder waarschijnlijk, enzovoort.

Rationeel evalueren

Vaak beslissen mensen in een oogwenk of een bewering waar is, op basis van een impuls, vermoeden of gevoel. Ze ‘weten gewoon’ dat iets waar is, meteen en zonder verder nadenken. En soms accepteren mensen dat bepaalde beweringen waar zijn op basis van uitspraken van iemand die ze onvoorwaardelijk vertrouwen, zoals een ouder, religieus leider of verkoper.

Kritische denkers evalueren daarentegen een bewering zorgvuldig in het licht van alle relevante overwegingen, dat wil zeggen alle betrokken redeneringen plus eventuele bases die van toepassing zijn. Ze proberen vast te stellen welke mate van vertrouwen een rationeel iemand aan een bewering zou hechten op basis van het beschikbare bewijs, en accepteren die evaluatie ongeacht wat iemand anders, of hun gevoel, ze vertelt.  

Evenwichtig afwegen

Als we ervan uitgaan dat alle relevante bewijzen beschikbaar zijn, komt het evalueren van een bewering neer op het afwegen van de verschillende overwegingen. Als de overwegingen over het algemeen de bewering ondersteunen, kun je die meestal accepteren. Als de overwegingen de bewering over het algemeen niet ondersteunen, kun je die meestal afwijzen. Als de verschillende overwegingen voor en tegen met elkaar in evenwicht zijn, moet je je oordeel opschorten.

Dat klinkt eenvoudig, maar uiteraard heeft het evalueren van de verschillende overwegingen nogal wat voeten in de aarde, aangezien moet worden bepaald hoe sterk de verschillende redeneringen zijn en hoe betrouwbaar de bases zijn die betrekking hebben op de bewering, waarna de resultaten tegen elkaar moeten worden afgewogen.

Kritisch onderzoek

Meestal is niet al het bewijs beschikbaar, en moeten we eventueel zelf onderzoek verrichten voor de evaluatie. In het ideale geval bestaat het evalueren van een bewering uit de volgende stappen:

1. Vraag of alle relevante overwegingen zijn geïdentificeerd en beoordeeld.

2. Zo nee, ga dan actief op zoek naar, en beoordeel alle aanvullende relevante overwegingen.

3. Weeg de overwegingen tegen elkaar af.

4. Beoordeel hoeveel vertrouwen je op basis van die afweging in de bewering stelt.

Het is duidelijk dat dit nog een hele klus kan zijn. De mate waarin we de stappen uitvoeren is afhankelijk van allerlei factoren, zoals het belang van het onderwerp, de beschikbare tijd, enzovoort.

Zie ook: Basisbegrippen Propositie en Basis