Wat is een redeneerschema?

Zowel onderzoek als ervaring in de onderwijspraktijk leert dat de kritische denkvaardigheid toeneemt als je oefent met het maken van redeneerschema’s. Een redeneerschema is kort gezegd een afbeelding van een redenering; het is een grafische weergave van de structuur van een redenering of discussie.

Redeneerschema’s bestaan meestal uit vakken en pijltjes, ongeveer zoals een stroomdiagram. Evenals bijvoorbeeld de mindmaps behoren redeneerschema’s tot de bredere categorie van denkschema’s. Kenmerkend voor redeneerschema’s is echter dat ze uitsluitend betrekking hebben op de structuur van een redenering of discussie en alleen daarvoor kunnen worden gebruikt.

Geschiedenis van het redeneerschema

Het werken met redeneerschema’s kent een traditie. De basis daarvan ligt in het werk van Charles Wigmore, die aan het begin van de vorige eeuw schema’s maakte van complexe juridische redeneringen (zie figuur 1.1).

In 1958 publiceerde de filosoof Stephen Toulmin zijn invloedrijke boek The uses of argument, waarin een eenvoudige manier werd gepresenteerd om schema’s te maken van redeneringen (zie figuur 1.2).

In de jaren negentig werd, dankzij computer en grafische software, steeds vaker gebruikgemaakt van redeneerschema’s. Een van de prominentste figuren op dit gebied is Robert Horn, die redeneerschema’s maakte van zeer complexe debatten (zie figuur 1.3).

Figuur 1.1

Figuur 1.2

Figuur 1.3

Figuur 1.4

De recentste ontwikkeling is het ontstaan van goede, speciale software voor het maken van redeneerschema’s, zoals Rationale (zie figuur 1.4).

Uit bovenstaande voorbeelden blijkt dat er veel verschillende soorten redeneerschema’s zijn. Wat ze met elkaar gemeen hebben is dat bewijsrelaties (dat wil zeggen, de manier waarop bepaalde elementen van een redenering andere elementen ondersteunen of tegenspreken) grafisch worden weergegeven.

Waarom redeneerschema’s maken?

Er zijn allerlei redenen waarom het zinvol is om redeneerschema’s te maken:

1. Redeneerschema’s vormen een aanvulling op je begrip. Door gebruik te maken van grafische technieken kunnen je hersenen complexe redeneringen beter verwerken. 

2. Het maken van redeneerschema’s vergroot je vaardigheden op het gebied van redeneren en kritisch denken. Uit het onderzoek van Donahue et al. (2002) en Twardy (2004), alsmede uit de meta-analyse van Alvarez (2007) is naar voren gekomen dat training met behulp van redeneerschema’s effectiever is dan veel andere manieren om je kritische denkvaardigheid te vergroten. 

3. Redeneerschema’s helpen je bij het ontwikkelen van duidelijke, krachtige, helder vormgegeven redeneringen. Die vormen een noodzakelijk onderdeel van elk goed betoog. Stel dat je een stuk moet schrijven waarin je je eigen mening moet verdedigen. Als je van de bijbehorende redenering een schema maakt, wordt meteen duidelijk waaruit deze precies bestaat, wat er eventueel aan ontbreekt, en wat de sterke en zwakke punten zijn. 

4. Met redeneerschema’s kun je je redeneringen aan andere mensen duidelijk maken (uiteraard op voorwaarde dat die anderen ook bekend zijn met redeneerschema’s). Normaal figuur 1.4 Rationale gesproken presenteren we onze redeneringen in de vorm van geschreven of gesproken tekst, zoals in een betoog of in een debat. Tekst is daar echter niet het beste middel voor. Vaak interpreteert de lezer of luisteraar een redenering heel anders dan deze is bedoeld. Redeneerschema’s werken veel beter, omdat de redenering daarin duidelijk en ondubbelzinnig wordt gepresenteerd. 

5. Redeneerschema’s bieden houvast bij het evalueren van een redenering, zodat kan worden vastgesteld of de redenering al dan niet klopt. Deze evaluatie is van cruciaal belang, omdat een kritische denker alleen die zaken accepteert die worden ondersteund door een correcte redenering. Doordat in een redeneerschema de structuur van de redenering zichtbaar is, komen eventuele verborgen sterke en zwakke punten vanzelf aan het licht.

6. Aan de hand van een redeneerschema kunnen meningsverschillen rationeel worden opgelost. Tijdens een debat of discussie heeft vaak iedereen zijn eigen invulling van wat de redenen nu eigenlijk zijn. Met behulp van een redeneerschema wordt de structuur van de redenering voor iedereen duidelijk, zodat de discussie kan worden beperkt tot de inhoud van de redenering, zonder dat dit tot misverstanden leidt. 

7. Op vergelijkbare wijze kunnen redeneerschema’s van pas komen bij het nemen van betere beslissingen. Iedere keer dat je een beslissing moet nemen over een gecompliceerd probleem is het verstandig om de verschillende redenen in een schema te plaatsen om overzicht te krijgen. 

8. Daarnaast is het ook nog eens interessant en leuk om redeneerschema’s te maken. Natuurlijk is dat een kwestie van smaak, maar over het algemeen geldt: hoe beter je in iets bent, hoe interessanter en leuker het wordt. We redeneren allemaal elke dag wel ergens over, maar de meeste mensen zijn daar eigenlijk niet goed in. Iemand die zich het maken van redeneerschema’s heeft eigen gemaakt, zal daarvan genieten en er plezier in hebben. 

Om redeneerschema’s te leren maken vind je in de methodiek Kritisch Denken met Rationale een grote hoeveelheid oefeningen met modelantwoorden.